رهيافتي به نظام تربيتي اسلام از نگاه صحيفه سجاديه
مشخصات كتاب
مؤلف: سيد ابراهيم ميرشاه جعفري
مترجم: حميد مقامي
ناشر : سيد ابراهيم ميرشاه جعفري
چكيده
از منابع مهم در بررسي و استنباط عناصر نظام تربيتي اسلام، دعاهاي مأثور از پيشوايان دين، به ويژه، دعاهاي گران سنگ امام سجاد (ع) است. در اين نوشتار اهداف، مباني، اصول و روش هاي تربيتي در صحيفه سجاديه مورد بررسي قرار گرفته است. ابتدا به بررسي و تعريف مفاهيمي چون «نظام تربيتي» «اهداف»، «مباني»، «اصول» و «روش هاي تربيت» پرداخته و ارتباط بين اين مفاهيم را روشن ساخته ايم. با توجه به ارتباط منطقي بين اين عناصر، به استنباط نظريه هاي راهنماي عمل از ديدگاه صحيفه پرداخته و مقاله را با بررسي سه هدف، سه مبنا، سه اصل و دوازده روش تربيتي سامان بخشيده ايم. واژه هاي كليدي: 1- صحيفه سجاديه 2- نظام تربيت 3- اهداف تربيت 4- مباني تربيت 5- اصول تربيت
مقدمه
«زبان دعا» كه در صحيفه براي تعليم و تربيت شيعيان مورد استفاده قرار گرفته است برترين شيوه تربيتي است. اين زبان به عنوان زباني عاطفي - عقلاني شور و شعوري دل انگيز مي آفريند او را به مقصد تربيت رهنمون مي سازد. رهنمودهاي كلي و دستورالعمل هاي جزيي تربيتي صحيفه كه مبتني بر شالوده هاي بنيادين انسان شناختي و نگاه پيوسته به مقصد عالي تربيت است به نظام تعليم و تربيت اسلامي ساختاري منطقي و زيبا بخشيده است. اگر چه ساختار به نحو مشخص در صحيفه نمود ظاهري ندارد؛ ولي نيازمند استنباطي است كه همه ي جنبه هاي آن را از نظر مباني، اهداف، اصول و روش ها مشخص سازد. در اين مقاله كوشيده ايم نظام تعليم و تربيت اسلامي را از حيث اهداف، مباني، اصول و روش هاي تربيت از طريق دعاهاي صحيفه مورد بررسي قرار دهيم.
مفهوم شناسي واژه هاي كليدي
نظام تربيتي
منظور از نظام تربيتي مجموعه اي از مفاهيم و انديشه هاي سازمان يافته درباره ي تربيت است كه از نوعي همبستگي دروني برخوردارند و به طور اساسي و پايه اي بيانگر چگونگي تربيتند. اين مفاهيم عبارتند از: مباني، اهداف، اصول و روش ها كه به عناصر اساسي تعليم و تربيت معروفند.
اهداف تربيت
هدف در تعليم و تربيت به معناي نقطه ي نهايي و وضع مطلوبي است كه به طور آگاهانه تلاش هاي تربيتي ما به آن معطوف است. اهداف در يك تقسيم بندي كلي به غايي و واسطه اي تقسيم مي شوند. برخي از اهداف واسطه اي نسبت به يكديگر ارتباط عرضي دارند، به طوري كه مي توانند در كنار هم قرار گرفته و ناظر به شؤون مختلف انسان باشند. اين اهداف نسبت به هدف غايي ارتباط طولي دارند و حلقه هاي ميانگين براي دست يافتن به هدف غايي اند. در صحيفه به برخي از اين اهداف اشاره شده است.
مباني تربيت
مباني تربيت گزاره هايي است كه بيانگر ويژگي هاي عمومي آدمي است و به شكل قضاياي حاوي «است»، قابل بيانند. به بيان ديگر: مباني تعليم و تربيت از موقعيت انسان و امكانات و محدوديت هاي او و از ضرورت هايي كه حيات آدمي همواره تحت تأثير آن هاست بحث مي كند. در اين مقاله مباني تربيت گزاره هايي برگرفته از صحيفه سجاديه است كه بيانگر ويژگي عمومي انسان است.
اصول تربيت
اصول مجموعه قواعدي است كه با توجه به مباني (ويژگي هاي عمومي انسان) و اهداف تربيت (9) كشف شده و در جريان تربيت راهنماي عمل قرار مي گيرند. [1] اصولي كه در اين گفتار بر آن ها تأكيد شده بر مباني اي مبتني اند كه از دعاهاي صحيفه استخراج شده اند. اين اصول به نوبه خود زمينه ي كشف روش ها را فراهم ساخته اند.
روش هاي تربيت
روش ها دستورالعمل هايي جزيي است كه براي ايجاد تغييرات مطلوب در متربي به كار گرفته مي شود. هر دسته از اين دستورالعمل ها در دامنه ي يك اصل تربيتي قرار گرفته و مبتني برآنند. در كشف روش ها توجه به مباني و اهداف تربيت و ارتباط با آن ها ضرورت دارد. در اين مقاله سعي بر آن است روش هاي تربيتي، مبتني بر اصول و با نگاه به اهداف و مباني صحيفه استخراج گردد.
اهداف تربيت در صحيفه سجاديه
اشاره
چنان كه پيش تر گفته شد، اهداف در تعليم و تربيت به دو دسته ي غايي و واسطه اي تقسيم مي شوند. اهداف واسطه اي نسبت به هدف غايي رابطه ي طولي دارند و مطلوبيت آن ها به قرار گرفتن در خط سير هدف غايي وابسته است، به طوري كه ارزش خود را از هدف غايي كسب مي كنند. اين اهداف همگي در كنار يكديگر قرار گرفته و ناظر به شؤون اجتماعي، اقتصادي، سياسي، جسمي، فكري و اخلاقي انسانند. [2] .
هدف غايي
هدف غايي تربيت از ديدگاه امام سجاد (ع) چيزي جز «قرب الهي» نيست. در سراسر صحيفه، توجه به خداوند موج مي زند. امام عليه السلام نظام تربيت را در قالب دعا و گفت و گو با خدا سامان مي دهد و بر آن است كه ساحت زندگي بشر را با نام و ياد خدا و درخواست قرب و نزديكي به او زينت بخشد. اصولا لفظ دعا، خود تربيت كننده و جهت دهنده است. دعا به خودي خود موجب طهارت روح مي گردد و راه را به سوي رفتن به فراترها آسان و ميسر مي سازد. امام (ع) در دعاهاي مختلف از خداوند درخواست نزديكي به او را دارد و كساني را كه به تقرب او دست مي يازند، برنده ميدان مي داند: «يا من تنقطع دون رؤيته الابصار، صل علي محمد و آله و ادننا الي قربك» (دعاي 4/5)؛ اي آن كه چشم ها از ديدن او بازمي مانند، بر محمد و آل محمد درود فرست و ما را به قرب خود نزديك فرما. «و من تقربه اليك يغنم» (همان / 9)؛ هر كه را به سوي خود نزديك گرداني، غنيمت و سود مي برد. و به راستي كه اين سود